Asıl adı Yahya olan Şair 1533 yılında Malkara'da doğdu. Babası Halveti Şeyhlerinden Pir Ali, Malkara'da Turnan Bey camisi imamı ve sıbyan mektebinde hocaydı, öğrenimi babasının yanında yaptı; İstanbul da medresede okudu (1550-1566). Ahaveyn adıyla anılan Ahmet ve Mehmet kardeşlerin öğrencisi oldu. Tasavvufla ilgilenerek Sarhoş Balı, Kurt Mehmet ve Şeyh Çaban efendilere bağlandı, ilticası Mehmet Efendi ile birlikte bir süre Edirne de bulundu (1558-1663).

Gelibolu'da müderrisliğe başladı (1566). İstanbul'da Şah okulu, Murat Paşa, Caferağa, Mihrimah Çınarlı medreselerinde ders okuttu (1572-1690). Bağdat kadılığına atandıysa da yola çıkmak üzereyken III. Murat'ın şehzadelerinin hocalığıyla görevlendirildi. III. Mehmet, babasının ölümü üzerine tahta geçerek 19 kardeşini idam ettirince (1595), kardeşlerinden Şehzade Mustafa, Beyazıt, Osman ve Abdullah'ın hocası olan Nev'i' yi de emekliye ayırdı. 24 Haziran 1599 yılında vefat etti.

Nev'inin en büyük eseri Divan-ı dır. Üç dilde otuza yakın eser vermiştir. Şair kişiliği yanında zamanının tanınmış hilallileri arasında da yer almıştır. Aşk konusunu duygulu, içtenlikli anlatımla işleyen gazelleri de vardır. Kasidelerinin özellikle girizgâhları, taşıdığı sanat değeri bakımından beğenilmiştir. Oğlu şair Alayı tefsir, kelam, tasavvur, akait, fıkıh, mantık gibi konularda 30'u aşkın yapıtı olduğunu belirtmişse de bunlardan pek azı günümüze kalmıştır. Divan-ı (yeni harflerle basım. 1977) dışındaki yapıtlarının başlıcaları manzum, Kırk Hadis Çevirisi, tasavvufa aşkı konu edinen Hasbıhal Mesnevisi; din, tarih, bilim konularıyla ilgili bir ansiklopedi olan Ne tayic ül-lünun ve mehasül-mütım: Fu sus ül-hıham çevirisi Risale-ı Nevayı Uşşak, Risale-ı mantık, Hace-ı Cihanın münseatinüdan tercümelerdir.